‘De kleinste afwijking van de waarheid wordt later duizendvoudig vermenigvuldigd’ zei Aristoteles bijna 25 eeuwen geleden in Over de hemelen. Het kleine verschil met de grote gevolgen en de chaos die dat geeft, houden de filosofie tot in onze bewogen tijd bezig.

Onze moderne samenleving is gebaseerd op orde. We proberen chaos uit te bannen, maar met de aanhoudende stroom crises lijkt de maatschappelijke chaos compleet. Van de crisis rond waarheid (post-truth), de klimaatcrisis en de vluchtelingencrisis tot aan geopolitieke crises en oorlog. Ook als individu kunnen we het gevoel hebben dat het leven ons ontglipt. Hebben we nog de regie over onze persoonlijke data en eigendommen? En hoe gaan we om met het informeler worden van cultuur en traditie? Moeten we meer orde organiseren, in ons eigen leven, in de samenleving, op wereldschaal? Of moeten we meer ruimte geven aan chaos?

Hoe verhoudt de mens zich tot chaos? Is het een bron voor creativiteit en pluraliteit, of juist een bron van onzekerheid en geweld? Chaos kan voorafgaan aan orde, zoals de oersoep aan de eerste fysische ordening voorafging. Andersom kan een achterhaalde orde ook om chaos vragen.

Volgens Ludwig Wittgenstein moet de filosoof ‘in de oude chaos afdalen en zich daar thuis voelen’. En zo gaat de Maand van de Filosofie in 2024 afdalen in de chaos van vandaag. Op zoek naar een antwoord op de vraag hoe chaos tot orde, creativiteit en pluraliteit kan leiden. En soms tot wanhoop drijft.

‘Alles van waarde is weerloos’, dichtte Lucebert. Maar zonder waarde zou niets de moeite waard zijn.

Als iets van waarde opduikt is de meetlat meestal niet ver weg. Het goud gaat naar de snelste hardloper. Het leukst is het bericht met de meeste ‘likes’. En alle lof verdient de leerling met de hoogste cijfers. Hoe meer mensen het waarderen hoe meer iets waard wordt. Maar is wat alleen ikzelf waardevol vind dan minder waard? En wat is de waarde van zaken die niet te meten zijn? Heeft waarheid een prijs? Hoeveel is vriendschap waard? Hoe weerloos is schoonheid? En hoe waardeert de natuur de menselijke maat?

Volgens geldfilosoof Georg Simmel bestaat waarde zolang we niet hebben wat we verlangen. Betekent dat dan ook dat de weerloze aarde steeds meer waard wordt naarmate er minder van haar overblijft?

De Maand van de Filosofie 2023 vraagt zich af hoe het weerloze en waardevolle zich kan weren tegen de harde cijfers van verdienste, prestige en succes. En vooral hoe waarde weer zijn waarde krijgt.

Hoe vertrouwd een vriend, geliefde, huisdier of huis ook is, op een dag kunnen zij ons toch vreemd voorkomen. ‘Intieme vreemden’, zoals Lillian Rubin het noemde. Alsof er onder de intieme nabijheid iets vreemds verborgen zit, dat aan de oppervlakte komt. Zelfs voor jezelf kun je plots een vreemde zijn. Staat die vreemdheid intimiteit in de weg? Of is deze juist de voorwaarde voor intimiteit?

Vreemdheid en intimiteit spelen een wonderlijk spel nu we elke fysieke afstand in een mum van tijd digitaal kunnen overbruggen. Ook al zijn vrienden ver weg, intieme technologieën wekken de indruk dat zij dichtbij zijn. Andersom is een enkel appje genoeg om een vriend die dichtbij woont, uit het leven te bannen. En terwijl grote groepen vreemden via apparaten je directe leefwereld binnentreden, bekruipt je het gevoel dat je steeds minder echte vreemden tegenkomt en je vooral jezelf gespiegeld ziet. Brengt intieme technologie ons nader tot elkaar of vervreemdt deze ons van de ander en onszelf?

Intimiteit en vreemdheid zijn ook aan de orde in de ontmoeting met onbekenden of met mensen die andere opvattingen of achtergronden hebben. Hoeveel intimiteit kan zo’n ontmoeting aan? Is hoffelijke afstandelijkheid niet een betere garantie voor het waarderen van verschil?

In 2022 staat de Maand van de Filosofie in het teken van intimiteit en vreemdheid. Welke impact hebben maatschappelijke veranderingen als de digitalisering van de leefwereld, de komst van migranten en vluchtelingen, en de klimaatverandering op intimiteit en vreemdheid? Welk effect hebben lockdowns op hoe we ons lichamelijk en in ons denken verhouden tot nabije en verre anderen?

Komend voorjaar nemen we de stand op en kijken we hoever we van elkaar zijn afgedreven, of hoe dicht we elkaar zijn genaderd.

Soorten sterven uit, de grond verdroogt, bossen staan in brand. Dankzij de mens, die de natuur wilde bedwingen, verdwijnt de natuur in een rap tempo. Filosofen noemen het tijdperk waarin we leven het Antropoceen, omdat de mens overal op, om en in de aarde zijn sporen heeft achtergelaten. De menselijke soort, zelf deel van de natuur, overwoekert de aarde.

‘De natuur was hier’ denkt de meeuw als hij een ballon inslikt die op een vis leek. ‘De natuur was hier’ roept de orang-oetan als de zagers hem uit het oerwoud verjagen. ‘De natuur was hier’ denken op hun beurt miljarden mensen als een virus een groot aantal soortgenoten de dood in drijft. ‘De natuur was hier’ fluistert de woestijn die door irrigatie één grote oase is geworden. En ook de boer wiens schapen door de wolf zijn doodgebeten, denkt ‘De natuur was hier’.

Maar wat is de natuur in deze voorbeelden? Is ‘de natuur’ aan het verdwijnen? Of slaat deze als een dief in de nacht heimelijk met volle kracht terug (‘De Natuur was hier!’)? Wat is het verschil tussen de menselijke en niet-menselijke natuur, tussen ‘cultuur’ en ‘natuur’? Bestaat dat verschil wel, of heeft het nooit bestaan? Verdient de mens een aparte status ten opzichte van andere soorten en natuurverschijnselen? Of is het leven van een boom, dier of rivier net zo belangrijk als het leven van een mens?

Dat zet natuurlijk aan tot denken.

De volledige lijst met voormalige thema’s is onderaan deze pagina terug te vinden.